ارزیابی کلّی احادیث طبّی

 پیش از ارزشیابی احادیث طبّی، پاسخ دادن به سه سؤال اساسی در این باره ، ضروری است :

        سؤال اوّل : آیا علم پزشکی ، مبدأ الهی دارد و متّکی به وحی است ؟ یا سر آغاز آن ، تجربه انسان هاست ؟

       سؤال دوم : آیا پیشوایان دین ، یعنی پیامبر اسلام و اهل بیت آن بزرگوار ، از دانش پزشکی برخوردار بوده اند یا نه ؟

       سؤال سوم : بر فرض اطّلاع آنان از دانش پزشکی ، آیا اصولا" بنای دین ورود به مسائل پزشکی و درمان انواع بیماری های جسمی بوده یا نه ؟

1. مبدأ علم طب

برخی از دانشمندان براین باورند که علم طب ، مبدأی الهی دارد و متکی به وحی است . اندیشمند و محقّق بزرگوار شیخ مفید در این باره چنین میفرماید : طب ، دانشی است درست که آگاهی از آ« امری ثابت است و راه دسترس بدان نیز وحی است . آگاهان به این دانش ، آن را تنها از پیامبران بهره گرفته اند ؛ چه آن که نه برای آگاهی یافتن از حقیقت بیماری ، جز به کمک سمع (ادّله نقلی) ، راهی هست ، و نه برای آگاه شدن به درمان ، راهی جز توفیق . بدین سان ، ثابت یگانه راه این آگاهی ، شنیدن از همان خدایی است که به همه نهفته ها آگاه است.

به بظر میرسد نیاز انسان های نخستین ، ایجاب می کرد که « وحی» ، برخی از دانش های تجربی ضروری برای زندگی را در اختیار آنان قرار دهد . مؤید این نظریه ، مطلبی است که سیّد بن طاووس نقل کرده است :

إنَّ اللّهَ ــ تَبارَکَ و تَعالی ــ أهبَط َ آدَمَ  مِنَ الجَنَّةِ ، و عَرَّفَهُ عِلمَ کُلِّ شَیءٍ ، فَکان َ مَمّا عَرَّفهُ النُّجومُ وَ الطِّبُّ .

خداوند ، آدم را از بهشت ، فرو آورد و او را از آگاهی به همه چیز ، برخوردار ساخت . نجوم و پزشکی ، از جمله چیزهایی بود که خداوند ، وی را از آنها آگاه کرد.

بنابر این ، می توان گفت که سر آغاز علم طب ، آموزه های وحی بوده ؛ امّا تجربه دانشمندان نیز بدان افزوده شده و تدریجا" این دانش ، گسترده تر شده و می شود ؛ لیکن این ادّعا که وحی ، تنها را رسیدن به این دانش است ، علاوه بر این که متّکی بر برهان عقلی و یا شرعی نیست ، بطلان آن به وسیله تجربه ثابت شده است و آنچه از مرحوم شیخ مفید نقل شده است که راه های رسیدن به این دانش طب ، «السمع عن العالم بالخفیّات» است ، اگر مقصود ، یکی از راه های رسیدن به این دانش باشد ، صحیح است ؛ و گر نه نمی تواند صحیح باشد.

2. اهل بیت و دانش پزشکی

برسی دقیق احادیثی که درباره ویزگی های علمی ، سر چشمه های دانش ها و نیز انواع دانش های اهل بیت (ع) به ما رسیده نشان میدهد که پیامبر اسلام و اهل بیت آن بزرگوار ، نه تنها از دانش پزشکی ، بلکه از همه علوم ، نه از راه تحصیل ، بلکه از طریق الهام الهی برخوردار بوده اند ، به گونه ای که هر گاه اراده میکردند چیزی را بدانند ، میدانستند ،چنان که امام صادق (ع) میفرماید:

إنَّ الإمامَ إذا شاءَ أن یَعلَمَ عَلِمَ .

امام ، آن گاه که بخواهد بداند ، می داند.

به دلیل این دانش گسترده و علم خارق العاده  بود که امام علی (ع) مکرّر خطاب به مردم می فرمود : هر چه می خواهید ، از من بپرسید:

سَلونی قَبلَ أن تَفقُذ ونی ، فَإنّش بَینَ جَنبَیَّ عُلوما" کَثیرَةً کَالبِحارِ الزَّواخِرِ.

از من بپرسید ، پیش از آن که مرا از کف بدهید ؛ چرا که در سینه من به سان دریاهای بیکران ، دانش های فراوان نهفته است.

همه امامان (ع) از چنین دانشی برخوردار بوده اند و در پاسخ داددن به هیچ مسئله علمی ای در نمی ماندند . امام رضا (ع) در این باره می فرماید :

إَنَّ العَبدَ إذَا اختارَهُ اللّه لِاُمورِ عِبادِهِ شَرَحَ صَدرشهُ لِذلِکَ ، و أَودَعَ قَلبَهُ یَنابیعَ الحِکمَةِ ، و أَلهَمَهُ العِلمَ إلهاما" ، فَلَم یَعیَ بَعدَهُ بِجَوابٍ ، و لایُحَیَّرُ فیِه عَنِ الصَّوابِ .   (الکافی،ج 1 ,ص 202 ، ح 1 )

آن گاه که خداوند بنده ای را برای عهده داری کارهای بندگان خویش برگزیند ، سینه وی را برای این کار ، فراخ می سازد و سرچشمه های حکمت را در دل او به ودیعت میگذارد و دانش را به تمامی به او الهام میکند و از آن پس ، او نه در پاسخی فرو می ماند و نه از راه صواب ، سرگشته میگردد .

بنابراین ، بیتردید ، پیامبر اسلام و اهل بیت او ، از دانش پزشکی برخوردار بودهاند و اگر ثابت شود که در هر مسءله ای از مساءل مربوط به این دانش ، چیزی فرموده باشند ، قطعا" کلام آنان ، مطابق با واقع است.

3. دین و حرفه پزشکی 

هر چند طبّ پیشگیری ، چنان که توضیح دادیم ، در متن مقرّرات دینی مورد توجّه بوده و پیشوایان دینی ، از دانش پزشکی برخوردار بوده اند؛ امّا فلسفه دین ، ورود در حرفه پزشکی نبوده است و از این رو، در روایات اسلامی ، علم دین ، قسیم علم طب است .

همچنین اهل بیت (ع) به عنوان یک حرفه ، وارد مسائل پزشکی نشده اند . جدا کردن فقه (دین شناسی) از طب (پزشکی) وحرفه فقیهان از کار طبیبان نیز شاهد دیگری برای جدا بودن حوزه دین وحوزه علم طب است.

بنابراین ، ورود پیشوایان دین در مسائل پزشکی ،مانند ورود آنان به سایر علوم ، به صورت موردی و گاه به عنوان کرامت و اعجاز بوده ، نه به صورت دائم و بدان نحو که مردم به دیگر پزشکان ، مراجعه میکنند . بدیهی است که اگر مردم ،اهتمام میورزیدند و از دانش سرشار اهل بیت (ع) بهره می جستند و به صورت متقن ، آثار علمی آنان را ثبت و ضبط میکردند ، ذخایر علمی و فرهنگی عظیمی در رشته های مختلف دانش ، در اختیار بشر بود ؛ امّا متأسفانه ، جایگاه علمی اهل بیت (ع) شناخته نشد و آنچه از آنان به یادگار ماند نیز از نیرنگ سیاست بازان و دروغ پردازان ، مصمون نماند ، به گونه ای که اکنون ، دستیابی به میراث علمی آنان ، نیاز به تلاش های فروان دارد .

باعنایت به آنچه گفتیم ، اینک به ارزشیابی احادیثی که از اهل بیت (ع) درباره مسائل پزشکی به ما رسیده میپردازیم .